Dlaczego warto tworzyć kontrakt grupowy?

napisał: Wojtek Gawlik

Kontrakt grupowy – proces:
Czego można się nauczyć tworząc kontrakt grupowy?

Pisana burza mózgów
Hits and hot spots (2 rodzaje)
Drabina abstrakcji

Dodatkowo działanie to wiąże się z rozwojem kompetencji niezbędnych w relacjach interpersonalnych:

Empatii – czyli utożsamienia się z barierami, które przeszkadzają moim kolegom w pracy/nauce.
Wspólne zarządzanie informacją.
Efektywne prowadzenie dyskusji.
Demokratyczne myślenie i szukanie konsensusu.
Budowanie szacunku dla odmienności.
Budowanie otwartości i zaufania.
Praca grupowa.
Kreatywność.

Co więcej wykorzystujemy w tym projekcie również formy edukacyjne związane z rozwojem kierunkowym ucznia:

Język Polski – tworzenie zapisów kontraktu
Matematyka – liczenie głosów
Plastyka – tworzenie przekazu graficznego
Ew. informatyka – tworzenie obrazu/ów (kontraktu) w wersji elektronicznej

Dodatkowo wykorzystanie metod generowania pomysłów w formie pisemnej działa również motywująco na uczniów w kierunku stosowania zasad ortograficznych, stylistycznych czy gramatycznych.
Wykorzystanie tego procesu daje nauczycielowi również dużo informacji nt. bodźców motywacyjnych, które może wykorzystać w swojej pracy z tym zespołem klasowym.

Czym jest kontrakt grupowy?

Jest to zobowiązanie członków zespołu do przestrzegania wspólnych zasad funkcjonowania. Aby stworzyć dobry kontrakt grupowy potrzebne jest:

Uświadomienie potrzeby realizacji tego zadania. Zaangażowanie do działania.
Zdiagnozowanie barier, które utrudniają współdziałanie i negatywnie wpływają na relacje w grupie.
Określenie najbardziej istotnych barier dla zespołu.
worzenie sposobów na pokonywanie tych barier.
Tworzenie odpowiednich zapisów kontraktu.
Szukanie akceptacji dla poszczególnych punktów kontraktu.
Tworzenie rozwiązań na odstępstwa od regulaminu.
Podpisywanie kontraktu grupowego.
Kontrakt może się zmieniać i musi być widoczny.

Zacznijmy od początku.

Uświadomienie potrzeby
Jest to doskonałe działanie, które wykorzystujemy przy tworzeniu się jakiejkolwiek nowej grupy, która ma ze sobą współdziałać. Tworzenie kontraktu jest jedną z pierwszych czynności, które wykonujemy, żeby spoić grupę, zaangażować ją we wspólny proces decyzyjny i co najważniejsze stworzyć środowisko pracy, które będzie dla nich odpowiednie.

Dodatkowo tworzenie kontraktu grupowego pozwala nam na scedowanie odpowiedzialności za tworzenie regulaminów na uczniów. Uczniom przeszkadzają te same rzeczy co nam. Jeżeli zatem sugestie wypłyną z ich strony i sami sobie nakreślą pewne ramy zachowań to w takim przypadku ich egzekwowanie będzie dużo łatwiejsze.

Przygotowując grupę do takiego procesu należy uczestnikom zwrócić uwagę na to, że jest to praca, która będzie miała wpływ na przyszłe zasady ich funkcjonowania. Ich zaangażowanie będzie miało wpływ na to czy kontrakt będzie dostosowany również i do ich potrzeb. Jeżeli zdamy się w tym zakresie na pomysły innych osób, to kontrakt nie będzie odnosił się do moich specyficznych potrzeb/barier. Należy grupie przedstawić cały proces od początku do końca i zwrócić uwagę na to, że zakończony będzie pewnym regulaminem, który każdy będzie zobowiązany przestrzegać.

Ważnym jest też zwrócenie uwagi uczniom na określenie czynników, które ich motywują i angażują do bardziej wytężonej pracy. Jeżeli podzielą się swoimi opiniami w tym zakresie nauczycielowi będzie łatwiej stosować różnorodne bodźce utwierdzające ich w pozytywnych działaniach.

Diagnoza barier
Bariery utrudniające współdziałanie są kwestiami bardzo indywidualnymi zatem proces ich zbierania powinien również skupić się na indywidualnych przemyśleniach jednostek. W związku z tym proponuję wykorzystać narzędzie Pisana burza mózgów.
Aby je przeprowadzić każda osoba musi mieć swoją kartkę (A4). Na kartce każdy tworzy schemat jak poniżej.

Podczas pracy na zajęciach / podczas pracy grupowej …
sprawia mi przyjemność gdy …	motywuje mnie …	rozprasza mnie …	przeszkadza mi …

Pracę prowadzimy w grupach 4-6 osób. Jeżeli klasa jest większa dzielimy ja na kilka podgrup. Każdy uczestnik zapisuje po jednym zakończeniu każdego ze stwierdzeń. Gdy wszyscy wykonają to, przekazujemy kartki (np. zgodnie z ruchem wskazówek zegara). Osoba, która otrzymała kartkę ma za zadanie wpierw przeczytać to co zostało zapisane przez poprzednika/ów, a następnie napisać nowe zakończenia zdań. Należy zwrócić uwagę na to, żeby się nie powtarzać. Stwierdzenia muszą być albo całkowicie nowe, albo istotnym rozwinięciem wcześniej przeczytanych. Po wypełnieniu kolejnej linijki przekazujemy kartkę dalej i powtarzamy tę czynność przynajmniej 5 krotnie. Pisząc nowe pomysły musimy starać się wymyślać rzeczy nowe, z którymi nie spotkaliśmy się na żadnej z poprzednich kartek.

Kilka wskazówek, na które warto zwrócić uwagę. Po pierwsze piszemy czytelnie. Żeby nasz pomysł był przez innych doceniony musi być łatwy do przeczytania. Po drugie piszmy konkretnie (szczególnie w przypadku kolejnych „pięter”. Zbyt ogólne stwierdzenia nie dają odbiorcy jasnego przekazu, są ciężkie do zrozumienia i jeszcze trudniejsze do utożsamienia się. Po trzecie określmy pewne ramy czasowe dla tego procesu. Czas po którym powinny następować zmiany. Co ważne uczestnicy w tym czasie mogą nadawać sobie tempo w sposób elastyczny. Jeżeli ktoś wykonał 1 linijkę i zostało mu/jej jeszcze trochę czasu może zacząć wpisywać kolejne pomysły. Jeżeli ktoś nie zdąży wypisać odpowiedzi na wszystkie pytania przekazuje kartkę, a na następnej rozpoczyna od tego stwierdzenia, którego poprzednio nie dokończył. Po czwarte i najważniejsze w pomysłach nie powinny znajdować się odniesienia do jednostek. Interpersonalne uwagi będą skutkowały kolejnymi i ostatecznie psuciem atmosfery.

Bariery, które zdiagnozowaliśmy znajdują się w ostatnich 2 kolumnach. 2 pierwsze kolumny są również ciekawym materiałem ewaluacyjnym dla nauczyciela. Może się dzięki temu zorientować jakie bodźce (poza ocenami i karami) może wykorzystywać w pracy z młodzieżą.

Priorytety

Po zakończeniu procesu wypisywania pomysłów przychodzi czas na analizę wypisanych treści. Po pierwsze podzielmy nasz proces na 2 części (motywatory i bariery) i każdą z nich zajmijmy się z osobna. Proces jednak jest w tym przypadku niemal tożsamy.

Od czego zacząć?

Ten proces kontynuujemy we wcześniej stworzonych grupach.

Na początku każdy powinien przeczytać stwierdzenia, które znalazły się na jego kartce. Ważnym jest, żeby te, które są nieostre lub zbyt ogólne przedyskutować. Doprecyzować o co chodziło autorowi pomysłu. Te spostrzeżenia warto jest dopisać do odpowiedniego pomysłu (np. doklejając post-it). W tym czasie nie dyskutujemy nad tym, czy pomysły są dobre czy nie. Jest to czas na rozwijanie i doprecyzowywanie.

Jeżeli wszyscy przeczytamy te pomysły należałoby ustalić priorytety. Jedną z najprostszych form jest dostarczenie uczniom np. 4 głosów i danie im możliwości zagłosowania na te stwierdzenia, które są wg nich największymi barierami. Oczywiście wybieramy te, które uzyskały największą liczbę głosów. Warto też w każdej z grup zastanowić się nad przeanalizowaniem „Raportu mniejszości” tzn. tych barier, które dostały 1-2 głosy. Dobrze jest wybrać z tych pomysłów (w każdej z grup) przynajmniej po jednym – rola nauczyciela.

Każda z grup określa swoją listę motywatorów i barier. Jest to lista bardzo szczegółowych opisów wypracowanych na tym etapie.

Przełamywanie barier

Kontrakt grupowy, który jest dobrze skonstruowany powinien się charakteryzować kilkoma cechami.

Odpowiednie zapisy powinny być określone w sposób pozytywny. Nie powinny one ograniczać jakiegoś działania przez zakazy. Powinniśmy się skupić na pokazaniu odpowiedniej drogi działania. Dla przykładu zamiast zapisać „nie używamy telefonów komórkowych” można napisać „telefony komórkowe w czasie lekcji są wyciszone”.
Kolejną ważną kwestią jest możliwość weryfikacji spełnienia takiego zapisu. Dla przykładu określonego powyżej. Jeżeli usłyszymy dźwięk telefonu oznaczać będzie to, że zasada nie jest spełniona.
Zapisy kontraktu powinny być dla wszystkich zrozumiałe, akceptowalne i adekwatne do sytuacji. Przykładowo na drogach można znaleźć liczne ograniczenia prędkości, które nie mają jakiegokolwiek uzasadnienia. Co jeszcze ciekawsze ograniczenia te nie są respektowane nawet przez policjantów, którzy nagminnie przekraczają prędkość.
Kontrakt jest określony w 1 osobie liczby mnogiej. Forma bezosobowa jest całkowitym zabójstwem dla utożsamiania się z nim.
Kontrakt będzie odnosił się do wszystkich stron… w związku z tym nauczyciel/e również powinni uczestniczyć w jego tworzeniu.
Dobry kontrakt ogranicza przyczyny problemów, a nie skutki.
Dobry kontrakt uwzględnia również raport mniejszości.

Tworząc kontrakt powinniśmy skupić się na każdej poszczególnej barierze z osobna. Należałoby wykorzystać narzędzie, które pomoże zrozumieć przyczyny poszczególnych problemów i zastanowić się nad ich rozwiązaniem. W związku z tym warto wykorzystać narzędzie „Drabina abstrakcji”.

Na środku kartki wpisujemy odpowiednia barierę. Następnie tworzymy pewną ustrukturyzowaną mapę myśli, w której idąc w górę zadajemy sobie pytanie „dlaczego?”. To pytanie początkowo odnosi się do określonej bariery, ale w następnych piętrach możemy odpowiadać na pytania szczegółowe dotyczące poszczególnych odpowiedzi. Ten proces kończymy w momencie, gdy doszliśmy do faktycznego źródła problemu.

Po wypisaniu „góry” należy się zastanowić, czy przypadkiem nie należałoby przeformułować tej bariery.

Kolejno będziemy schodzili w dół drabiny abstrakcji pisząc w jaki sposób chcielibyśmy pokonać te ograniczenia. Odpowiadamy sobie na pytania „jak?”, „w jaki sposób?”. Pisząc pomysły skupiamy się nie tylko na samej barierze, ale również i na jej przyczynach. Innymi słowy schodząc na „ziemię” patrzymy cały czas na to co jest w „chmurach”.

Tak określone rozwiązania są doskonałym sposobem na stworzenie zapisów w opisanej przeze mnie powyżej formie. Co ważne nie musimy być tak bardzo radykalni w przestrzeganiu powyższych zasad. Jeżeli nie da się czegoś określić w sposób pozytywny … przynajmniej nie używajmy zbyt radykalnych określeń typu: „zabrania się”, „wzbronione”, „zakaz” itp.

Szukanie akceptacji i tworzenie odstępstw

Kolejnym zadaniem jest spisanie odpowiednich punktów na jednej tablicy. Wspólnej dla całej klasy. Każdy z uczestników dostaje kolejno głosy (2 kolory naklejek/pisaków). Kolor zielony może oznaczać punkty, które wg mnie są najbardziej istotne, kolor czerwony oznacza Veto. Liczba głosów jest zależna od liczby pomysłów. Liczba Vet powinna być relatywnie mniejsza od liczby głosów „za”.

Po przypięciu głosów sortujemy zapisy. Na te całe zielone, czerwone, bezkolorowe i te, które mają oba kolory.

Zapisy „zielone” można spokojnie wpisać do kontraktu. Zapisy czerwone porzucić. Zapisy bezkolorowe można przegłosować. Zapisy, w których różnimy się zdaniem zostawiamy na koniec. Są to potencjalnie najbardziej istotne kwestie lecz ze względu na różnice osobowości różnie postrzegane. W przypadku takich zapisów powinniśmy dowiedzieć się dlaczego ludzie głosowali przeciw i zastanowić się w jaki sposób odpowiedzieć na ich indywidualne potrzeby. Dla przykładu określić typy ćwiczeń, w których można być głośniej i typy zadań, które mają sprzyjać ciszy i koncentracji.

Tworząc kontrakt warto jest zapisać go zarówno w formie pisemnej jak również w formie z wykorzystaniem ikonografik. Zapisy powinny być czytelne i zrozumiałe na pierwszy rzut oka. Nie bójmy się, że poświęcimy mu więcej czasu. Większe zaangażowanie w jego tworzenie będzie miało tylko pozytywne skutki

Kontrakt krwi

Po tym ciężkim procesie należałoby parafować ww. kontrakt. Najlepiej odbijając swój krwawy odcisk dłoni ;). Symbol odciśniętej ręki (z załączonym podpisem) daje większą szansę na utożsamienie się z zapisami znajdującymi się w tymże kontrakcie. Dodatkowo przybijanie „piątki” niesie za sobą pozytywne skojarzenia.

Kontrakt widoczny i płynny

Kontrakt musi być cały czas widoczny dla wszystkich uczniów. Nauczyciel musi odnosić się do niego w trakcie pracy. Przykładowo wykorzystywać odpowiednie oznaczenie czasu na odstępstwa (np. koncentracja vs kreatywny szum). Jedynie stałe odnoszenie się do tych zapisów sprawi, że nie będzie to jedynie pusty zapis.

Należy również pamiętać, że kontrakt odnosi się do relacji z nauczycielem. On również (tak jak policja na drogach) powinien dawać przykład. Powinien również dawać przykład na to w jaki sposób należy się zachować w przypadku, gdy zdarzy mu się nie dostosować do jego zapisów (np. głośny dzwonek telefonu). Mądry nauczyciel to taki, który potrafi przyznać się do błędu i przeprosić.

Jeżeli istnieje sytuacja, w której nauczyciel wie, że może złamać regulamin, bo np. ma to związek z jego problemami w życiu prywatnym (np. czeka na ważny telefon) może uprzedzić o tym fakcie grupę. Również uczniowie powinni mieć możliwość zgłaszania takich sytuacji.

Ważnym jest też, żeby reagować na bieżącą sytuację w klasie i ewentualnie modyfikować znajdujące się tam zapisy lub po prostu wprowadzać nowe. Oczywiście muszą one być dodawane na zasadzie powszechnej akceptacji.

Kontrakt grupowy im węższy tym lepszy. W związku z tym, jeżeli pewne sytuacje zupełnie nie występują (weszły już uczniom w nawyk) to zapis je ograniczające mogą po prostu zniknąć. Wprowadzajmy tam kwestie najbardziej istotne dla rozwiązywania obecnych problemów i konfliktów. Kontrakt jest jak uczniowie. Dojrzewają z czasem i ulegają zmianie.

Wojtek Gawlik – rodzic, nauczyciel, inspirator edukacyjny. Prezes fundacji Edu Klaster: „Jestem mocno zakręcony w dziedzinach na pierwszy rzut oka całkowicie rozbieżnych tj. edukacja i start-upy. Moje „makerskie” zacięcie łączy się z tworzeniem nowych pomocy, które pomagają fajniej uczyć. Fascynuje mnie też budowanie społeczności i czerpanie z ich synergii. Pracując z rodzicami i nauczycielami skupiam się główne na kreatywności, pracy zespołowej oraz przedsiębiorczości.”

Ilustracje wykonała Ewa Gawlik